ਪੁਲ ਮੋਰਾਂ

‘ਪੁਲ ਮੋਰਾਂ’ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਹੈ! ਸ਼ੁੱਧ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਵੌਕਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਅਚੰਭੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਬੇਸ਼ਕ ਉਸੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਨੇ ਇਸਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।

ਇੱਕ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੋਰਾਂ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ‘ਨਾਚੀ’ ਯਾਨੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਡਾਂਸਰ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਪਿੰਡ ਮੱਖਣਪੁਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਧਨੋਆ ਕਲਾਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ‘ਬਾਰਾਦਰੀ’ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੋਰ’ ਪੰਛੀ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ‘ਮੋਰਾਂ’ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਾਚ, ਦੋ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੋਰਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਹਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੋਰਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਚ ਲਈ ‘ਬਾਰਾਦਰੀ’ (ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਮੰਡਪ) ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਚੱਪਲ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਗਈ। ਉਹ ਇਨ੍ਹੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੀ ਇਸ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋਏ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਨਹਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੁਲ ਤੁਰੰਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਖਾਲਸਾ ਵੋਕਸ ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ’ ਜਾਂ ‘ਪੁਲ ਮੋਰਾਂ’ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਕਸਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 35 ਮੀਲ ਦੂਰ ਵਾਹਗਾ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਆਰਾਮ ਘਰ (ਬਾਰਾਦਰੀ) ਬਣਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਡਾਂਸਰ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੁਲ ਨੂੰ ‘ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ’ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇੱਕ ਡਾਂਸਰ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਸ਼ਬਦ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੋਰਾਂ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ‘ਪੁਲ ਮੋਰਾਂ’ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਖੇਲ ਤੋਂ ਰਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੋਰਾਂ ਸਰਕਾਰ

ਖਾਲਸਾ ਵੌਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ, ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ, ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਇਕ ਸਰੋਵਰ (ਪਾਣੀ ਦਾ ਟੈਂਕ) ਵੀ ਬਣਾਇਆ।

ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੇ ਚਲਦੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ, ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਜਾਤਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਨਤਾਵਾਦੀ ਵਿਕਲਪ ਵੀ ਸੀ। ਸੰਨ 1802 ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਇਕ ‘ਹਵੇਲੀ’ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ। ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਜੋੜਾ ਲਾਹੌਰ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਅਲਾਮੀ ਗੇਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ‘ਪਾਪੜ ਮੰਡੀ’ ਦੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਮੋਰਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ‘ਹਵੇਲੀ’ ਸੀ।

ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ ਅਤੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਹੁਨਰ ਸੀ। ਮੋਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ‘ਹਵੇਲੀ’ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਦਰਬਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਸੁਣਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਇਲਾਕਾ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਮੋਰਾਂ ਸਰਕਾਰ’ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ‘ਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੁਆਰਾ ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਵਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਅੱਜ ‘ਜਾਮੀਆ ਮਸਜਿਦ ਤਾਰੋ ਮੋਰਾਂ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦ ‘ਤਾਰੋ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਕਤਾਣਾ।’ ਖਾਲਸਾ ਵੌਕਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਚ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਡਾਂਸਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ।

1823 ਵਿੱਚ ‘ਮਦਰੱਸੇ’ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਲਾ ਮੰਦਿਰ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ‘ਮੋਰਾਂਸ਼ਾਹੀ’ ਸਿੱਕੇ ਦੀ ਲੜੀ 1802 ਅਤੇ 1827 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਮੋਰ ਦਾ ਖੰਭ ਉੱਕਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੋਰਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਭਿੰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਅਰਥ ਹਨ। ਇੱਕ ਡਾਂਸਰ ਵਜੋਂ ਉਸਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ‘ਕੰਜਰੀ’ ਅਤੇ ‘ਤਵਾਇਫ’ ਵਰਗੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਰਾਣੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਸਬੰਧਾਂ ਲਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੋਰਾਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ‘ਪੁਲ ਮੋਰਾਂ’ ਇਸ ਅਮਿੱਟ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।

ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 35 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਵਾਹਗਾ ਪਿੰਡ ਔਧਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਅਟਾਰੀ ਪਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰੀਬ 500 ਗਜ਼ ਅੱਗੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਸੜਕ ਹੈ, ਜੋ ਮੋੜ  ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡ ਅਟਲਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੋੜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੜਕ ਪੁਲ ਕੰਜਰੀ ਵਿਖੇ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।