ਮਣੀਪੁਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੱਬਾ ਹੈ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਨਾਗਾਲੈਂਡ, ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮਿਆਂਮਾਰ (ਬਰਮਾ) ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਾਂਗ, ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਹੈ।
ਸੁੱਬੇ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਇੰਫਾਲ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਜ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਖੇਤਰਫਲ 8,621 ਵਰਗ ਮੀਲ (22,327 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ)।
ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਨੇਤਾ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 8 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਮਣੀਪੁਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਤਿੱਖਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਾਧਿਆ।
ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ‘ਚ ਕਿਹਾ, ‘ਪੀਐੱਮ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦੇਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਹੈ, ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਸੁਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਐਕਸ ਪੋਸਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੁਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਸੂਬਾ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਹੁਲ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਰੀਬਾਮ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਰਾਹੁਲ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਗੁਹਾਰ ਲਗਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰ ਸਾਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਘਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਬੈਰੀਕੇਡ ਵਾਲੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਐਕਸ ਪੋਸਟ ‘ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਘਰ ਜਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਬੇਕਸੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਖਤਰੇ ‘ਚ ਹੈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ ‘ਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਔਰਤ ਇਹ ਕਹਿੰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਬਾਹਰੋਂ ਮਨੀਪੁਰ ਆਉਣ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਕਦੇ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡਾ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ। ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਮਨੀਪੁਰ ‘ਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ‘ਚ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਉਠਾਏਗੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਮਨੀਪੁਰ ਦੋ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ
ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ “ਰਤਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ” ਕਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਸੂਬਾ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦੋ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ। ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।
‘ਮਣੀਪੁਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਹਾਭਾਰਤ ‘ਚ ਵੀ ਹੈ’
ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਰਾਜ ਬਾਰੇ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ‘ਮਹਾਭਾਰਤ’ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਿੱਤਰਵਾਹਨ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅਪਸਰਾ ਵਰਗੀ ਧੀ ਚਿਤਰਾਂਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਵਿਆਹ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਾ ਅਰਜੁਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।
‘ਕਾਂਗਲੀਪਾਕ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ
ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਨਾਮ ਨੋਂਗਦਾ ਲਰੇਨ ਪਖਨਬਾ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਨਮਾਹੀ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ‘ਕਾਂਗਲਾ ਸ਼ਾ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ, ਇਹ 1724 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਰਾਜ ਨੂੰ ‘ਕਾਂਗਲੇਪਾਕ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ‘ਕਾਂਗਲਾ’ ਸੀ।
‘ਗਰੀਬ ਨਵਾਜ਼’ ਨੇ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਸੀ
‘ਗਰੀਬ ਨਵਾਜ਼’ ਨੇ 1751 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਇੱਥੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ, ਉਸਨੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ‘ਮਨੀਪੁਰ’ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਪਮਹੀਬਾ’ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਾ ਚਾਰੈਰੋਂਗਬਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਛੋਟੀ ਰਾਣੀ ਨੰਗਸ਼ੇਲ ਚੈਬੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।
ਪਮਹੀਬਾ ਨੂੰ ‘ਨਾਗਾ ਭਾਈਚਾਰੇ’ ਨੇ ਪਾਲਿਆ ਸੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਪਮਹੀਬਾ’ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ‘ਨਾਗਾ ਭਾਈਚਾਰੇ’ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੇ ਵੱਡੀ ਰਾਣੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਦੂਜੀਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਗੱਦੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੜਾਈ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਨੰਗਸ਼ੇਲ ਛਬੀ ‘ਪਮਹੀਬਾ’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।
ਪਮਹੀਬਾ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ
ਪਰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੱਡੀ ਰਾਣੀ ਨੇ ‘ਪਮਹੀਬਾ’ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ‘ਪਮਹੀਬਾ’ ਨੂੰ ਮਾਰ ਨਾ ਸਕੀ। ਜਦੋਂ ਰਾਜਾ ਚਾਰੈਰੋਂਗਬਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣ ਗਿਆ, ਉਹ ਉਹ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਫੈਲਾਇਆ ਅਤੇ ਖੁਦ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। .
ਰਾਜਾ ਚਾਰੈਰੋਂਗਬਾ ਨੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ
ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਾਜਾ ਚਰੈਰੋਂਗਬਾ ਨੇ ਮੀਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ‘ਪਿਤਾੰਬਰ ਸਿੰਘ’ ਰੱਖ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਕੀਤਾ।
ਫਯਾਂਗ ਵਿਖੇ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਪਲੇਟ ਮਿਲੀ ਸੀ
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਫੇਏਂਗ’ ਤੋਂ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਪਲੇਟ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 763 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਬੋਲਦੇ ਸਨ।
41 ਫੀਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹਿੰਦੂ ਹੈ, ਰਾਧਾ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 41% ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਾਈਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ 41% ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੀਪੁਰੀ ਵੈਸ਼ਨਵ ਕੇਵਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਰਾਧਾ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਜੰਗਲਾਤ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ
ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਆਮਦਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹਨ। ਚੌਲ ਮੁੱਖ ਫਸਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਮਿੱਟੀ ਮੱਕੀ (ਮੱਕੀ), ਗੰਨਾ, ਸਰ੍ਹੋਂ, ਤੰਬਾਕੂ, ਬਾਗ ਦੇ ਫਲ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ (ਫਲਾਂ) ਨੂੰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੌੜੀਨੂਮਾ ਖੇਤੀ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਮਾਸ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂ ਢੋਆ ਢੋਆਈ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਗ ਅਤੇ ਬਾਂਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜੰਗਲਾਤ ਉਤਪਾਦ ਹਨ। ਨਾਗਾ ਲੋਕ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਲਈ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ
ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਾਤ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਝੋਨਾ, ਕਣਕ, ਮੱਕੀ, ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਤੇਲ ਬੀਜਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੇਲ, ਮੂੰਗਫਲੀ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਆਦਿ) ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਲ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਨਾਨਾਸ, ਨਿੰਬੂ, ਕੇਲਾ, ਸੰਤਰਾ ਆਦਿ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲਗੋਭੀ, ਗੋਭੀ, ਟਮਾਟਰ ਅਤੇ ਮਟਰ ਆਦਿ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਸੈਕਟਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਬਾਗਬਾਨੀ, ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ, ਪੋਲਟਰੀ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੰਫਾਲ ਵਿੱਚ ‘ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਟਰੇਨਿੰਗ ਸੈਂਟਰ’ ਅਤੇ ‘ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਟਰੇਨਿੰਗ ਹਾਲ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇੰਫਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੂਡ ਪਾਰਕ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਪਹਾੜੀਆਂ ਬਾਂਸ ਅਤੇ ਟੀਕ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਣੀ ਹਨ। ਹੋਰ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਓਕ, ਮੈਗਨੋਲੀਆ ਅਤੇ ਚਿਨਕੁਆਪਿਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਲੁਜ਼ੋਨ ਪਾਈਨ ਨਾਗਾ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰ੍ਹੋਡੋਡੈਂਡਰਨ, ਪ੍ਰਾਈਮਰੋਜ਼ ਅਤੇ ਨੀਲੀ ਭੁੱਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪਸ਼ੂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਹਾਥੀ, ਬਾਘ, ਚੀਤੇ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਮੱਝ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ-ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ, ਜੋ ਕਦੇ ਮਨੀਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਭੂਰੇ-ਸਿੰਗਾਂ ਵਾਲਾ ਹਿਰਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਗੌੜ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਹੈ; ਮਿਥੁਨ (ਗਯਾਲ), ਘਰੇਲੂ ਰੂਪ, ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ
ਪੋਲੋ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਹਾਕੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖੇਡਾਂ ਹਨ। ਮਨੀਪੁਰ ਨੇ ਮਨੀਪੁਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਨਾਚ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਨਾਚ ਦੇ ਇੱਕ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਨਾਚ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੈਂਟੋਮਾਈਮ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਜਾਵਟ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਘੰਟੀਆਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਥਾਵਾਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਥੀਮ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸਟੋਰਲ ਦੇਵਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। 1917 ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਲਾ ਰੂਪ, ਮਨੀਪੁਰੀ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਣੀਪੁਰ ਦੇ ਲੋਕ
ਇੱਥੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਬੀਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੀਤੀ ਕਬੀਲੇ ਅਤੇ ਬਿਸ਼ਨੂਪ੍ਰਿਆ ਮਨੀਪੁਰੀ ਕਬੀਲੇ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾਗਾ ਅਤੇ ਕੁਕੀ-ਚਿਨ ਕਬੀਲੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਚ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਲੋਕ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਖਾਦੀ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਤਪਾਦ ਆਪਣੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ, ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਤਾ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨੇਪਾਲ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਨੇਪਾਲੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਹਨ।
ਲਗਭਗ ਦੋ-ਤਿਹਾਈ ਲੋਕ ਮੀਤੇਈ (ਮੈਤੇਈ) ਹਨ, ਜੋ ਮਨੀਪੁਰ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਹਨ। ਮੀਤੇਈ ਔਰਤਾਂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਪਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਨਾਗਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕੂਕੀ, ਬਾਕੀ ਆਬਾਦੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਅਤੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ, ਇਹਨਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਤਿੱਬਤੀ-ਬਰਮੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀਵਾਦੀ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਨਾਗਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਤਿੰਨ-ਪੰਜਵਾਂ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੀਪੁਰੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਮਨੀਪੁਰ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਬਾਦੀ ਪੇਂਡੂ ਹੈ, ਇੰਫਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।
ਸਿਹਤ, ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਰਾਜ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ-ਪੰਜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਹੈ; ਇੰਫਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ 30 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਲਜ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਪਦਿਕ, ਕੋੜ੍ਹ, ਜਿਨਸੀ ਰੋਗ ਅਤੇ ਫਾਈਲੇਰੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਾਕਾਫੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਆਵਾਜਾਈ
ਮਨੀਪੁਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੰਚਾਰ ਮਾੜਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਿਆਂਮਾਰ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤੇ ਤਾਮੂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੰਫਾਲ ਤੋਂ ਦੀਮਾਪੁਰ (ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ) ਤੱਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ; ਹਾਈਵੇਅ ਇੰਫਾਲ ਨੂੰ ਦੀਮਾਪੁਰ ਨੇੜੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਸਰਹੱਦੀ ਰੇਲਵੇ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਇੰਫਾਲ ਤੋਂ ਗੁਹਾਟੀ ਅਤੇ ਸਿਲਚਰ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ (ਕਲਕੱਤਾ) ਤੱਕ ਹਵਾਈ ਸੰਪਰਕ ਹਨ।
ਮਨੀਪੁਰ ਵਿੱਚ 16 ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਹਨ – • ਇੰਫਾਲ ਪੂਰਬੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ • ਇੰਫਾਲ ਪੱਛਮੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ • ਉਖਰੁਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ • ਚੰਦੇਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ • ਚੂਰਾਚੰਦਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ • ਤਾਮੇਂਗਲੋਂਗ ਜ਼ਿਲਾ • ਥੌਬਲ ਜ਼ਿਲਾ • ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਜ਼ਿਲਾ • ਸੈਨਾਪਤੀ ਜ਼ਿਲਾ
ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਜੱਜ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ: ਜਸਟਿਸ ਐਨ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ
ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਜਾਤੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੇ ਮਣੀਪੁਰ ਲਈ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਚੰਗੀ ਖ਼ਬਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਣੀਪੁਰ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਇੱਕ ਜੱਜ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਜੱਜ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਸਟਿਸ ਐਨ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਕੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਸਟਿਸ ਐਨ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਸਨ।
ਜਸਟਿਸ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ
ਜਸਟਿਸ ਐਨ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਹਨ। ਐਨ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਮਣੀਪੁਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜੱਜ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਜਸਟਿਸ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕਿਰੋੜੀ ਮੱਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਕੈਂਪਸ ਲਾਅ ਸੈਂਟਰ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਸਟਿਸ ਐਨ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਮਣੀਪੁਰ ਦੇ ਐਡਵੋਕੇਟ ਜਨਰਲ ਵੀ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੱਜ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਜਸਟਿਸ ਸਿੰਘ ਗੁਹਾਟੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਅਤੇ ਮਨੀਪੁਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਨਵ-ਨਿਯੁਕਤ ਜਸਟਿਸ ਐਨ ਕੋਟਿਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਮਨੀਪੁਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਐਡਵੋਕੇਟ ਜਨਰਲ ਐਨ ਇਬੋਤੋਂਬੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਨ।